حالت‌های نوشتاری: اسطوخودوس/ اسطوخدوس/ استوخدوس/ اسطوقدوس/ استوقدوس/ اسطخدوس
نام اسطوخودوس (lavandula) از ریشه لاتین lavare به‌معنای شستن گرفته شده و این نام‌گذاری احتمالاً به این علت بوده که در تمیزکردن و شستن زخم‌ها به‌کار می‌رفته است.
این گیاه، از تیره نعناعیان می‌باشد. گیاهان تیره نعناعیان اهمیت ویژه‌ای در طب دارند و شامل چهارده گیاه است که عبارتند از: «پونه، اسطخدوس، آویشن شیرازی، آویشن کوهی، فرنجمشک، مریم‌گلی، مریم‌نخودی، اکلیل کوهی، مرزنجوش، بادرنجبویه، مرزه، گزنه، زوفا و ریحان سبز».
از شاخه‌های برگ‌دار این گیاه، رایحۀ قوی و مطبوعی استشمام می‌شود (و لذا از آن در صنعت عطرسازی نیز استفاده می‌شود) و پس از گل‌دادن، آنچنان ظاهر زیبا و فریبنده‌ای پیدا می‌کند که حتی در برخی نواحی به‌عنوان یک گل زینتی پرورش داده می‌شود.
خصوصیات
خواص اسطوخودوس
رفع بی‌خوابی
اسطوخودوس یک داروی بدون عوارض و مناسب برای بی‌خوابی ناشی از خستگی جسمانی، تنش‌های فکری، اضطراب یا حتی بیش‌فعالی مغز به‌حساب می‌آید. و نکته جالب اینجاست که بر خلاف کلیه داروهای خواب‌آور شیمیایی که موجب ضعف اعصاب می‌شود، اسطوخودوس، تقویت‌کننده قلب و اعصاب نیز می‌باشد! از چشم‌انداز طب ایرانی، بی‌خوابی‌های ناشی از غلبۀ خشکی (ناشی از خلط سودا) بر دماغ را برطرف می‌سازد.
به‌این‌منظور می‌توان از نسخه‌های زیر استفاده کرد:
– پنج گرم پودر اسطوخودوس با ده گرم پودر ریشه سنبل الطیب را مخلوط و در سه فنجان آب‌جوش بریزید و ده دقیقه دم کنید. این دم‌کرده را یک ساعت پیش از خواب پس از صاف‌کردن میل کنید؛
– سه قطره از روغن اسطوخودوس را روی تکه‌ای پنبه بچکانید و داخل بالش خود قرار دهید. رایحۀ اسطوخودوس، تسکین‌دهنده و آرام‌بخش است و وقتی سرتان را روی بالش می‌گذارید، خواب راحتی را برایتان حاصل می‌کند؛
– به آب وان خود بین ۳ تا ۷ قطره روغن اسطوخودوس اضافه کنید و بین ۱۰ تا ۲۰ دقیقه آرام دراز بکشید تأثیر آرام‌بخش و خواب‌آور خوبی خواهد داشت. اگر به غیر از اسانس اسطوخودوس یک قاشق روغن کنجد نیز اضافه شود تأثیر آرام‌بخش بیشتری خواهد داشت.
پاک‌کردن عفونت‌ها
یکی از مهم‌ترین خواص، اسطخدوس، خاصیت ضدعفونی کننده بودن آن است؛ اسطوخودوس یک آنتی‌بیوتیک قوی است که موجب کشته‌شدن قارچ‌ها می‌شود و در درمان عفونت‌های مجاری تنفس، آسم، سیاه‌سرفه، گریپ و التیام زخم‌ها مؤثر است. و از آن حتی در دفع و کشتن حشرات مثل بید استفاده می‌شده است.
– ترکیب دو قطره روغن اسطوخودوس با روغن لیموشیرین بر روی پوست باعث جلوگیری از گزش پشه‌های ریز و سایر حشرات می‌شود و در صورت گزیده‌شدن بلافاصله با مالیدن کمی روغن خالص اسطوخودوس به موضع گزیده‌شده، درد بر طرف می‌شود و از گسترش تحریک و عفونت جلوگیری می‌کند.
– از خواص ترمیم‌کنندگی پوست و درمان سوختگی و رفع عفونت اسطوخودوس می‌توان در ترکیب انواع لوسیون‌ها و کرم‌ها استفاده کرد.
امراض سینه، سرماخودگی (نزله) و سرفه (سعال)
اثر مسکن، ضدعفونی‌کننده و آنتی‌بیوتیک اسطوخودوس، آن را به‌عنوان دارویی باارزش در درمان سرماخوردگی، سرفه و زکام، سینوزیت و آنفولانزا (آنفلوآنزا) معرفی ساخته است.
– با افزودن چند قطره روغن اسطوخودوس به آب و بخور و استنشاق آن می‌توان از خواص ضدویروس و ضداحتقان آن استفاده کرد؛
– ماساژ دو قطره از روغن اسطوخودوس در طرفین حفره‌های بینی و زیر تیغه بینی همچنین در امتداد لبه استخوانی ناحیه ابروها در رفع حالات و آثار زکام مؤثر است.
مقوی قلب و اعصاب
اسطوخودوس تأثیری تقویت‌کننده (Tonic) و آرام‌بخش (Sedative) بر عضلات قلب دارد. به‌همین علت برای درمان تپش قلب (Palpitation) و کاهش فشار خون مفید است. و همچنین در درمان رعشۀ اعضای بدن، سرگیجه، سردرد و فراموشی و وسواس مفید می‌باشد.
این گیاه، تمامی فضولات بلغمیه و سوداویه را پاک می‌گرداند و از این روست که به آن، «جاروب دماغ یا جاروکش مغز» گویند.
– صد گرم اسطوخودوس خشک را در ۹۰۰ گرم آب و ۱۰۰ گرم گلاب یک شب تا صبح بخیسانید و صبح با شعله کم بجوشانید تا ثلث آن باقی بماند، سپس صاف کنید و ۴۵۰ گرم شکر قهوه‌ای به آن بیفزایید تا مثل شربت غلیظ شود. روزی دو قاشق غذاخوری میل شود.
رفع سردرد (صداع)
در رفع دردهای عضلانی ناشی از ورزش و کشیدگی، کاهش درد به‌طور موضعی و کاهش واکنش سیستم عصبی مرکزی نسبت به درد و انواع سردردها مؤثر است.
– برای رفع سردردهای سودایی و تقویت روح و قوای دماغی و اصولاً رفع سودای آشفته و زیاد از مجموعه زیر می‌توان استفاده کرد: اسطوخودوس ۸۴ گرم + گشنیز خشک ۲۸ گرم + مرزنجوش ۲۱ گرم + مصطکی، هلیله کابلی و کندر از هر کدام ۱۲ گرم. اینها را ساییده و هر شب ۸ گرم از آن را میل کنید. این ترکیب در ضعف باصره، گرانی سامعه و رفع نزلات رمد (ورم ملتحمه – conjunctivitis) و ربو (Allergic asthma) هم مفید است.
– نسخه زیر در رفع انواع سردردهای سرد، مرطوب، سودایی و وسواس سودایی مفید است: اسطوخودوس ۱۵۰۰ گرم + رازیانه ۵۰۰ گرم + بادرنجبویه ۳۰۰ گرم + سرخ ولیک ۴۵۰ گرم + بسفایج فستقی ۲۵۰ گرم + پولک ۳۶۰ گرم + گل‌گاوزبان ۱۵۰ گرم + بهارنارنج ۱۵۰ گرم + هوفاریقون ۲۵۰ گرم + ریشه کاسنی ۵۰۰گرم + گل بابونه شیرازی ۷۰۰ گرم + گل سرخ ۴۰۰ گرم + اگیر ترکی ۳۰۰ گرم + خلال نارنج ۱۵۰ گرم + سنگ لاجورد ۳۰ گرم + انیسون ۵۰ گرم. اینها را به استثنای سنگ لاجورد، بدون آنکه کوبیده شود، در ده برابر آب بخیسانید و صبح روز بعد بجوشانید تا یک سوم آب باقی بماند؛ سپس از پارچه ضخیمی بگذرانید و صاف کنید و به آن شکر قهوه‌ای بیافزایید تا مثل شربت به قوام آید. سنگ لاجورد را بکوبید از الک آردی عبور دهید و داخل شربت بریزید تا حل شود. یک شب بماند و روز دیگر شربت را از پارچه ضخیمی عبور دهید و صاف کنید در شیشه نگهداری کنید. هر شب هنگام خواب یک لیوان از این شربت میل شود که در رفع انواع سردرد مفید است. این شربت در رفع سردرد بارد و سرد با آب گرم تهیه شود. و در رفع سردرد رطب و مرطوب با مرزنجوش تهیه شود در صداع و سردرد سوداوی با شربت گاوزبان و آب گرم تهیه شود در وسواس سوداوی با شربت اترج که در عرق اترج حل شده باشد.
برخی فرآورده‌های اسطوخودوس
روغن فرار اسطوخودوس
این روغن را با روش تقطیر از گل اسطوخودوس می‌گیرند و دارای ویژگی‌های زیر است: آرام‌بخش، تسکین‌دهنده، ازبین‌برنده انگل‌هایی مثل شپش و کک‌ها، ازبین‌برنده باکتری‌ها و قارچ‌ها، دورکننده حشرات، برطرف کننده اسپاسم و کشیدگی عضلات، برطرف‌کننده سرفه و بوی نامطبوع، ترمیم‌کننده زخم، تقویت‌کننده سیستم عصبی و خواب‌آور. این روغن، یکی از ده روغن معطر اصلی هر رایحه درمانی به حساب می‌آید.
دم‌کرده و چای اسطوخودوس
حدود ۵ گرم گل اسطوخودوس را در یک لیتر آب جوش بریزید و به‌مدت ۱۰ دقیقه صبر کنید تا دم بکشد. می‌توان ۳ تا ۴ فنجان از این دم‌کرده را برای استفاده از خواص آن پس از صاف‌کردن نوشید.
کمپرس اسطوخودوس
سی گرم گل و یا سرشاخه گل‌دار این گیاه را با یک لیتر آب جوش مخلوط و به‌مدت ۱۰ دقیقه دم کنید. می‌توان از این محلول به‌عنوان کمپرس استفاده کرد.
مربای اسطوخودوس
از گل‌برگ‌های این گیاه، می‌توان برای تهیه مربا استفاده کرد. ابتدا تلخی اسطوخودوس را با چند بار جوشاندن، بگیرید؛ سپس هم‌وزن گل اسطوخودوس، شکرسرخ اضافه می‌کنیم و حرارت می‌دهیم تا به قوام آید. مداومت در خوردن مربای اسطوخودوس (با عسل) برای رفع سودا، غم و وسواس سودایی و همچنین تقویت حافظه مفید است. (روزانه ۱۵ گرم میل شود)[۱]
دمنوش استخودوس
چای استخودوس (طبیعت: گرم وخشک)
خواص: آرام‌بخش اعصاب، تقویت‌کننده سلول‌های مغز، افزایش شیر مادر، تحلیل نفخ و گاز روده، فرح‌آور، بازکننده انسداد عروقی، مسهل بلغم و سودا خصوصا سودای مغز.
ضدّ: میگرن، زکام، آسم، برونشیت، دل‌پیچه، رماتیسم، درد سینه، تنگی نفس، سرفه، اگزما، ضدعفونی‌کننده دستگاه مجاری ادراری، در اکثر بیماری‌ها کاربرد دارد.
طرز تهیه: دو قاشق غذاخوری + دو لیوان آب جوش، در کتری ریخته با شعله غیرمستقیم دم بکشد.
- ↑ سایت دکتر روازاده | برزو قادری